Direct naar artikelinhoud
Boeken

Het leven van de geest van Hannah Arendt is een van de allergrootste filosofische werken ★★★★★

Hannah Arendt vond bij Walter Benjamin vriendschap en inspiratie, blijkt uit twee boeken van en over deze filosofen. Vooral Arendts Het leven van de geest is een meesterwerk.

Het leven van de geest van Hannah Arendt is een van de allergrootste filosofische werken ★★★★★
Beeld Olivier Heiligers

De Duits-Joodse schrijver Walter Benjamin was van vele markten thuis. Als filosoof inspireerde hij onder anderen Adorno en de latere Frankfurter Schule, als literair criticus schreef hij schitterende beschouwingen over onder meer Kafka en Baudelaire. Zijn stijl was onnavolgbaar, filosofisch en poëtisch tegelijk. ‘Elke zin is geschreven alsof het de eerste was of de laatste’, schrijft Susan Sontag met recht in het zojuist verschenen boekje Walter Benjamin  In het teken van Saturnus. Het bevat teksten van (vooral) Hannah Arendt en Susan Sontag, die nu zijn vertaald en ingeleid door de Arendt-kenners Dirk De Schutter en Remi Peeters.

Wat Benjamin over het werk van de door hem zeer bewonderde Aragon schreef, geldt ook voor hemzelf. ‘Ik las elke avond in bed nooit meer dan twee of drie bladzijden, omdat mijn hart zo hard begon te kloppen, dat ik het boek uit mijn handen moest laten vallen.’ Zó moet je Benjamin ook lezen: de zinnen ronddraaien en voorzichtig proeven, ze niet opschrokken om zo veel mogelijk informatie in korte tijd tot je te nemen. Voor liefhebbers is het een heerlijk boek; mensen die minder bekend zijn met het werk van Benjamin en/of Arendt zullen de nodige moeite moeten doen om in de tekst door te dringen. Maar die moeite wordt rijkelijk beloond. 

Hannah Arendt (1906-1975) en Walter Benjamin (1892-1940) waren goede vrienden, zelfs korte tijd (aangetrouwde) familieleden via Arendts eerste echtgenoot, Günther Stern. Arendt redde de beroemde tekst Over het begrip van de geschiedenis van Benjamin, bij haar vlucht uit Europa naar de Verenigde Staten. Benjamin zelf kwam om bij zijn poging de nazi’s te ontvluchten. Arendt schetst hem ook hierbij als de eeuwige, onhandige schlemiel. Toen hij bij de Spaanse grenspost kwam, bleek die net voor vluchtelingen gesloten. Benjamin ging over tot zelfdoding. Als hij iets eerder was gekomen of iets langer had gewacht, had Arendt hem ongetwijfeld later in New York kunnen verwelkomen.

Het boekje over Walter Benjamin is het voorlopige sluitstuk in wat je een ware Arendt-revival kunt noemen. Zo kwam uitgeverij Ten Have onlangs met een unieke uitgave van haar werk onder de titel Het leven van de geest, waarin voor het eerst Arendts teksten over ‘Denken’, ‘Willen’ en ‘Oordelen’ in één band zijn samengebracht. 

Gevecht met de tijd

Hoe kunnen we de hernieuwde aandacht voor Arendt begrijpen? Het antwoord ligt misschien in een wat klungelige, kleine tekening – de enige in haar hele werk – aan het einde van het deel over ‘Denken’. Arendt grijpt hier terug op teksten van Kafka en Benjamin. Die van Kafka handelt over de botsing tussen verleden en toekomst waarmee een mens worstelt. Daaraan hoopt de ‘hij’ te kunnen ontsnappen door ‘in een nacht donkerder dan een nacht ooit was’, dankzij het denken, op te stijgen om zich tot ‘scheidsrechter’ over het gevecht met de tijd uit te roepen. 

Dat deed volgens Arendt de traditionele filosofie. Die verliest snel het contact met de emotioneel geladen tijdsworstelingen waaruit zij afkomstig is, om zich in allerlei metafysische beschouwingen te ontwikkelen. Arendt tekent in haar simpele plaatje vanuit de horizontale en verticale tijdslijnen geen sprong steil omhoog, maar een diagonaal. Op die diagonaal plaatst zij het denkproces van de filosoof dat zij voor ogen heeft. Zolang de denker op die lijn blijft, zal hij het contact met de verwondering – of een andere emotie waarmee hij worstelt – niet kunnen verliezen. Dat is precies wat Arendt zelf in haar denken nastreefde, en wat het zo toegankelijk en aansprekend maakt.

Wat moeten we ondertussen met de filosofische traditie uit ‘de donkere nacht’ van het verleden, waarin de ontstaansgronden van het denkproces zo vaak vergeten of losgelaten werden? Net als Benjamin was Arendt ervan overtuigd dat de draad van de traditie in de 20ste eeuw definitief geknapt was. We kunnen er onmogelijk naar terug, zoals conservatieve filosofen soms nostalgisch betogen. 

Parelduiken

Maar het zou ook te gemakkelijk zijn om de hele traditie af te schrijven. Arendt kiest hier voor een concept dat zij aan Benjamin ontleent: parelduiken. In de zee van het verleden zijn veel elementen uit de traditie in schelpen of koralen behouden en deels veranderd. Dáár moet de filosoof naar op zoek gaan, die moet hij opduiken en actualiseren. Met een ander beeld dat Arendt aan Benjamin ontleent, heeft zij het over ‘de ontmanteling’ van de traditie. We beschikken alleen maar over een ontmanteld, gefragmenteerd verleden, waar we respectvol mee moeten omgaan om de schatten eruit zorgvuldig te bewaren. Deze inspiratie van Benjamin heeft het hele werk van Arendt gekleurd.

Daarin ligt ook een deel van de aantrekkingskracht van haar teksten. Haar politieke filosofie werd al eerder herontdekt. Voor velen geldt zij als de belangrijkste politiek-filosofische denker van de 20ste eeuw. Nu lijkt het de beurt aan de metafysica, als dat deel van de traditie waarin de denker vaak tot ijle hoogten opsteeg. Op dit terrein kreeg ze nog nauwelijks erkenning. 

In het voorwoord bij Het leven van de geest stellen vertalers De Schutter en Peeters met recht dat Arendt ook op dit terrein ‘op een radicaal andere manier als filosoof in de wereld staat’. Haar denken heeft niet de waarheid als einddoel op het oog, maar vraagt naar zin en betekenis van de fenomenen. En het gaat niet over zoiets als ‘de mens’, maar over het leven in gemeenschap van onderling verschillende mensen. Arendt neemt afscheid van het platoonse ideaal van ‘de eenzame en hooghartige wijze en zijn ivoren toren’. Het leven van de geest verdient daarmee een plaats in de galerij van de allergrootste filosofische werken.

Parelduiken
Beeld Ten Have
Parelduiken
Beeld Octavo

Hannah Arendt: Het leven van de geest. Uit het Engels vertaald door Dirk De Schutter en Remi Peeters. Ten Have; 838 pagina’s; € 49,99. ★★★★★ 

Hannah Arendt en Susan Sontag: Walter Benjamin – In het teken van Saturnus. Uit het Engels vertaald door Dirk De Schutter en Remi Peeters. Octavo; 159 pagina’s; € 21,50. ★★★☆☆